Nguyễn Huy Tưởng và truyện viết cho thiếu nhi

Hoàng Khánh Linh  - K16 GDTH

(GVHD: ThS. Hoàng Thị Tố Nga)

1. Đặt vấn đề

Trong nền văn học Việt Nam giai đoạn 1945 – 1975, đã không ít những tác giả, nhà phê bình văn học có những lời ngợi ca chân thành về Nguyễn Huy Tưởng, đặc biệt là ở mảng truyện viết cho thiếu nhi. “Trong văn học cho thiếu nhi của ta, kể chuyện lịch sử và cổ tích, cho đến bây giờ, chưa ai chuyên và đã thành công như Nguyễn Huy Tưởng”. Đây là những ghi nhận của nhà văn Tô Hoài khi đánh giá về thể loại truyện viết cho thiếu nhi của nhà văn Nguyễn Huy Tưởng – người nghệ sĩ của lịch sử và thiếu nhi.

2. Giải quyết vấn đề

Nguyễn Huy Tưởng (1912 – 1960) là một nhà văn, nhà viết kịch nổi tiếng của làng văn học Việt Nam. Ông sinh ra trong một gia đình Nho giáo, cha mất sớm, ông chịu sự giáo dục, nuôi dưỡng từ người mẹ đôn hậu, nhân từ, cởi mở và chính sự rèn giũa và nền tảng đạo đức ấy đã ảnh hưởng lớn đến sự hình thành nhân cách trong ông. Cùng với đó, một phần tư cuộc đời ông cũng như cả thanh xuân tuổi trẻ của Nguyễn Huy Tưởng đã chứng kiến biết bao những biến động lớn của lịch sử dân tộc. Từ cao trào Xô viết Nghệ Tĩnh (1930 – 1931), phong trào Mặt trận Dân chủ Đông Dương (1936 – 1939) đến những cuộc khởi nghĩa và hoạt động cách mạng trước 1945. Ngay từ những năm tháng tuổi trẻ đầy nhiệt huyết, Nguyễn Huy Tưởng sớm đến với chủ nghĩa yêu nước, tham gia nhiều hoạt động xã hội, cách mạng như: hoạt động yêu nước của thanh niên học sinh ở Hải Phòng (1930), tham gia Hội Truyền bá Quốc Ngữ và phong trào hướng đạo sinh ở Hải Phòng (1938) – đây là những hoạt động góp phần nâng cao dân trí cho nhân dân. Với tinh thần yêu nước sâu sắc, hăng hái tham gia hoạt động cách mạng, Nguyễn Huy Tưởng trở thành một tấm gương đáng ngưỡng mộ, ông liên tiếp đạt những vị trí chủ chốt như: Tổng thư ký Ban Trung ương Vận động đời sống mới, người lãnh đạo chủ chốt của Hội văn hóa cứu quốc, đại biểu Quốc hội khóa I năm 1946. Tiếp tục hoạt động văn hóa, ông là ủy viên Thường vụ Hội Văn nghệ Việt Nam, thư ký toà soạn Tạp chí Văn nghệ. Sau hòa bình 1954, ông làm Ủy viên ban chấp hành Hội Nhà văn Việt Nam khóa I và là người sáng lập và là giám đốc đầu tiên của Nhà xuất bản Kim Đồng.

Nhìn lại hành trình cách mạng đầy tự hào của Nguyễn Huy Tưởng, ta mới thấy, ông đã sống một cuộc đời đầy trọn vẹn cho dân tộc, cho tổ quốc. Chính hành trình đó cùng với những biến động đầy thách thức nhưng cũng rất hào hùng của dân tộc đã tạo nên một Nguyễn Huy Tưởng – một nhân cách với lý tưởng cao đẹp. Để từ đó, ông đã viết nên những tác phẩm truyện thiếu nhi bằng cả trái tim, gửi gắm trong đó những giá trị nhân văn sâu sắc góp phần nuôi dưỡng tâm hồn trẻ thơ.

Có thể nói, ông đến với sự nghiệp văn chương khá muộn. Tiểu thuyết đầu tay của Nguyễn Huy Tưởng – cũng như tác phẩm mở đầu cho quá trình sáng tác văn chương của ông là tiểu thuyết Đêm hội Long Trì (1942). Mặc dù, cây bút tài hoa của nền văn học Việt Nam khép lại trang đời quá sớm, sự nghiệp cầm bút còn dang dở, chỉ vỏn vẹn 18 năm nhưng ông đã để lại một gia tài văn chương phong phú với đa dạng các thể loại cho nền văn học nước nhà. Có thể nói, Nguyễn Huy Tưởng sống “một cuộc đời ngắn” nhưng con đường nghệ thuật của ông lại rất dài. Ông là tác giả của những tiểu thuyết lịch sử như: An Tư công chúa (1944), Truyện Anh lục (1955), Bốn năm sau (1959), Sống mãi với thủ đô (1960), Lá cờ thêu sáu chữ vàng (1960),...Cùng với các tác phẩm kịch lớn như: Vũ Như Tô (1941), Cột đồng Mã Viện (1944), Bắc Sơn (1946), Những người ở lại (1948), Anh Sơ đầu quân (1949). Mặc dù, số lượng các tác phẩm kịch không nhiều nhưng hầu hết đều là những tác phẩm được công diễn, để lại những ấn tượng sâu sắc trong lòng khán giả. Và có thể nói, vở kịch đầu tiên – “Vũ Như Tô” là vở kịch tiêu biểu nhất, đỉnh cao nhất trong sự nghiệp sáng tác của Nguyễn Huy Tưởng. Nó chính là bước ngoặt nâng cao vị trí của ông trên văn đàn Việt Nam.

Bên cạnh sự thành công to lớn về thể loại kịch, tiểu thuyết lịch sử, Nguyễn Huy Tưởng còn được ghi nhận là một trong những người sáng lập nền văn học cho thiếu nhi dưới chế độ mới. Ông không những là giám đốc đầu tiên của Nhà xuất bản Kim Đồng mà còn là cha đẻ của những tác phẩm truyện viết cho thiếu nhi đặc sắc, nổi tiếng như: Tìm mẹ (1950), Kể chuyện Quang Trung (1957), An Dương Vương xây thành ốc (1960)...Mặc dù, mảng sáng tác cho thiếu nhi của Nguyễn Huy Tưởng không nhiều, nhưng đa dạng đề tài, được triển khai trên nhiều bình diện và đặc biệt chứa đựng những giá trị nhân văn sâu sắc. Điều này một lần nữa được Tô Hoài khẳng định trong lời nhận xét nêu ở mở bài: “Trong văn học cho thiếu nhi của ta, kể chuyện lịch sử và cổ tích, chưa ai chuyên và đã thành công như Nguyễn Huy Tưởng”. Dựa vào nội dung có thể chia truyện viết cho thiếu nhi của nhà văn thành 3 loại lớn: truyện lịch sử (An Dương Vương xây thành Ốc, Chiếc bánh chưng, Kể chuyện Quang Trung, Lá cờ thêu sáu chữ vàng); truyện cổ tích (Tìm mẹ, Con Cóc là cậu ông Giời, Cô bé gan dạ); truyện viết về gương người thật, việc thật (Chiến sĩ ca nô, Hai bàn tay chiến sĩ,...). Cho dù ở mảng đề tài nào, Nguyễn Huy Tưởng cũng để lại dư vị trong tâm hồn trẻ thơ một niềm say mê, thích thú đến kỳ lạ với những giá trị vượt thời gian.

Viết về đề tài những người thật việc thật, mỗi chi tiết nhỏ được Nguyễn Huy Tưởng khắc họa như một bộ phim đầy cảm xúc. Ông luôn mang trong mình một khát vọng “muốn viết lại cuộc trường kì kháng chiến chống Pháp như kiểu một pho truyện trường thiên cực kì hấp dẫn, một lần đã đọc qua, suốt đời không thể quên”. Chính khát khao ấy đã từng bước giúp Nguyễn Huy Tưởng viết nên những tấm gương người thật, việc thật trong kháng chiến. Với ngòi bút giàu xúc cảm, ông đã khắc họa những con người bình dị mà phi thường, để từ đó khơi gợi trong thiếu nhi niềm tự hào, sự cảm phục và tình yêu Tổ quốc. Tiêu biểu cho mảng sáng tác này là hai tác phẩm Chiến sĩ ca nô và Hai bàn tay chiến sĩ.

Trong Chiến sĩ ca nô, nhà văn từng bước kể lại câu chuyện về những người chiến sĩ làm nhiệm vụ chở quân, chở hàng, vượt qua bom đạn ác liệt của kẻ thù để giữ vững mạch máu giao thông nơi chiến trường. Tác phẩm không đi sâu vào những trang miêu tả hoành tráng mà tập trung khắc họa tinh thần dũng cảm, ý chí kiên cường và lòng trung thành với nhiệm vụ. Hình ảnh người chiến sĩ hiện lên gần gũi mà anh hùng, khiến thiếu nhi thêm tin tưởng và khâm phục khôn xiết. Mỗi lần đọc lại Hai bàn tay chiến sĩ, người đọc khó có thể kìm được nước mắt khi chứng kiến tinh thần dũng cảm hy sinh quên mình vì độc lập dân tộc của một đảng viên với cái tên mộc mạc – Bẩm. Hình ảnh người chiến sĩ với đôi bàn tay chai sần, rớm máu nhưng vẫn cầm chắc súng, chèo chắc mái, làm tròn nhiệm vụ đã trở thành biểu tượng đẹp của tinh thần kháng chiến.

Có thể thấy, khi viết về những tấm gương người thật việc thật, Nguyễn Huy Tưởng đã làm nổi bật vẻ đẹp anh hùng trong sự bình dị đời thường. Nội dung các tác phẩm không chỉ ca ngợi tinh thần dũng cảm, kiên cường của chiến sĩ mà còn truyền cho thiếu nhi bài học về trách nhiệm, lòng yêu nước và niềm tin vào sức mạnh của con người Việt Nam. Nghệ thuật kể chuyện ngắn gọn, chân thực, giàu cảm xúc đã giúp những trang viết của ông dễ đi vào tâm hồn trẻ thơ.

Đến với đề tài truyện cổ tích dành cho thiếu nhi, ở mảng này, ông đã thổi một luồng sinh khí mới vào những câu chuyện tưởng chừng giản dị, nội dung giàu tính nhân văn, nghệ thuật kể chuyện hấp dẫn, dễ đi vào tâm hồn trẻ thơ. Đọc các truyện Tìm mẹ, Con cóc là cậu ông Giời hay Cô bé gan dạ...thiếu nhi không chỉ được sống trong thế giới kỳ ảo của cổ tích mà còn nhận về những bài học sâu sắc về tình cảm, lòng can đảm và khát vọng công bằng.

Trong Tìm mẹ, nhà văn kể lại câu chuyện cảm động về tình mẫu tử thiêng liêng. Nhân vật chính là một đứa bé đi khắp nơi tìm mẹ trong nỗi khao khát và tình yêu thương vô bờ. Nghệ thuật kể chuyện nhẹ nhàng, giàu cảm xúc, gần gũi với tâm hồn trẻ thơ đã làm cho thông điệp về tình mẫu tử trở nên dễ thấm, dễ nhớ. Với cốt truyện giản dị, ngôn ngữ trong sáng và giàu tính tạo hình, Nguyễn Huy Tưởng đã khắc họa thành công một hành trình đầy thử thách, gian khổ đi “tìm mẹ” của 2 nhân vật con (thằng Nhà và con Gạo). Tác giả đã khéo léo cho người đọc cảm nhận được sâu sắc niềm khao khát mãnh liệt được sống trong vòng tay yêu thương, che chở của người mẹ. Từ đó, đi đến khẳng định rằng: tình mẫu tử là thứ tình cảm thiêng liêng, vĩnh hằng, nó là nguồn sống và động lực sống của con người. Mặc dù, hành trình đi tìm mẹ có phần gian nản, khổ cực, nhưng nhân vật thằng Nhà và con Gạo đã không bỏ cuộc, vẫn kiên trì tìm kiếm mẹ - đó là hành trình của niềm tin và nghị lực vào cuộc sống. Không chỉ những thế, trong quá trình gian khổ đi tìm mẹ, Nguyễn Huy Tưởng cũng đã gửi gắm những giá trị về lòng yêu thương trắc ẩn, tương thân tương ái, giúp đỡ nhau giữa người với người. Điều này được thể hiện qua hình tượng nhân vật “ông lão Đá” và “người con gái đi kiếm củi”. Qua tác phẩm “Tìm mẹ” – một hành trình tìm mẹ đúng nghĩa, Nguyễn Huy Tưởng đã giúp người đọc có cái nhìn toàn diện về bối cảnh đất nước ta lúc bấy giờ. Đứa trẻ tìm mẹ không chỉ đại diện cho một cá nhân mà còn là một dân tộc khao khát sự hòa bình và tự do. Đến với Con cóc là cậu ông Giời, Nguyễn Huy Tưởng dựa trên một truyện dân gian quen thuộc nhưng đã viết lại bằng giọng văn trong sáng, dí dỏm, giàu sức gợi. Nhân vật cóc vốn nhỏ bé, xấu xí nhưng nhờ dũng cảm, kiên trì mà trở thành biểu tượng của sức mạnh. Nội dung tác phẩm đề cao tinh thần đấu tranh để giành sự công bằng, đồng thời gieo vào tâm hồn thiếu nhi niềm tin rằng dù nhỏ bé, yếu ớt, nếu có ý chí thì vẫn có thể làm nên việc lớn. Nghệ thuật kể chuyện của ông giữ được sự hóm hỉnh, kịch tính, khiến cho câu chuyện quen thuộc trở nên gần gũi, hấp dẫn hơn với bạn đọc nhỏ tuổi. Còn Cô bé gan dạ lại mở ra một thế giới cổ tích mang màu sắc hiện đại, nơi nhân vật trung tâm là một em bé nhỏ nhưng dũng cảm, dám vượt qua khó khăn, nguy hiểm để bảo vệ điều đúng. Câu chuyện không chỉ ca ngợi lòng can đảm mà còn khích lệ thiếu nhi biết sống trung thực, ngay thẳng, dám chống lại cái xấu. học theo.

Có thể nói, bằng ngòi bút tài năng của Nguyễn Huy Tưởng, ông thực sự đã làm cho thế giới cổ tích trong tâm hồn trẻ thơ lung linh và kì ảo hơn bao giờ hết. Với nội dung luôn đề cao tình cảm gia đình, sự dũng cảm, ý chí và lòng nhân ái cùng với nghệ thuật kể chuyện tự nhiên, lôi cuốn, giàu sức gợi hình tượng nhờ đó mà các tác phẩm của ông không chỉ mang lại niềm vui đọc sách mà còn nuôi dưỡng trong tâm hồn trẻ thơ những giá trị bền vững, góp phần hình thành và giáo dục nên những nhân cách cao đẹp.

Đến với những trang văn viết về lịch sử hào hùng của dân tộc, Nguyễn Huy Tưởng không ghi chép một cách khô khan về các sự kiện lịch sử mà từ những chi tiết có thật, ông đã thổi vào những tác phẩm của mình những cảm xúc, trí tưởng tượng bay bổng nhưng phù hợp với tâm lý và suy nghĩ trẻ thơ, để từ đó gợi mở cho các em nhiều điều thú vị. Khi viết cho thiếu nhi, ông chọn cách kể giản dị, gần gũi, giàu kịch tính, khéo léo gieo vào tâm hồn trẻ em niềm say mê lịch sử, tình yêu đất nước và lý tưởng sống cao đẹp. Ba tác phẩm tiêu biểu An Dương Vương xây thành Ốc, Kể chuyện Quang Trung và Lá cờ thêu sáu chữ vàng là minh chứng rõ nét cho tài năng và tấm lòng ấy.

Trong An Dương Vương xây thành Ốc, Nguyễn Huy Tưởng đã tái hiện lại truyền thuyết về quá trình dựng thành của vua An Dương Vương. Qua hình tượng kì ảo của Rùa Vàng và những gian nan khi đắp thành, tác phẩm vừa giữ được màu sắc huyền thoại, vừa gửi gắm bài học sâu sắc về cảnh giác trong giữ nước. Câu chuyện tuy cốt truyện giản dị nhưng gợi mở cho thiếu nhi niềm tò mò, trí tưởng tượng và đặc biệt là ý thức trách nhiệm đối với Tổ quốc. Đến với Kể chuyện Quang Trung, nhà văn tái hiện lại hình ảnh người anh hùng áo vải Nguyễn Huệ với tất cả sự mạnh mẽ, trí tuệ và quyết đoán. Bằng lối kể dồn dập, hào hùng, ngôn từ giàu kịch tính khiến từng chiến công của Quang Trung như được sống lại, sôi sục và rực lửa hơn bao giờ hết. Đây không chỉ là câu chuyện về một vị vua kiệt xuất mà còn là bản hùng ca về tinh thần bất khuất, niềm tin vào sức mạnh dân tộc, khơi gợi trong thiếu nhi niềm tự hào và ý thức trách nhiệm với Tổ quốc. Đặc biệt, Lá cờ thêu sáu chữ vàng đã đem đến cho độc giả nhỏ tuổi một hình tượng gần gũi, bởi nhân vật trung tâm là Trần Quốc Toản – một thiếu niên mới mười lăm, mười sáu tuổi. Nỗi uất ức khi không được dự bàn việc nước đã biến thành sức mạnh thôi thúc cậu bé lập nên chiến công hiển hách. Hình ảnh Quốc Toản bóp nát quả cam trong tay và tung lá cờ đề sáu chữ “Phá cường địch, báo hoàng ân” ra trận đã trở thành biểu tượng bất diệt của chí khí tuổi trẻ. Với cốt truyện chặt chẽ, các chi tiết đặc sắc, tác giả đã khắc họa một cách chân thực các sự kiện, con người, dân tộc. Đặc biệt, hình ảnh một Hoài Văn Hầu vốn rất ít tư liệu lịch sử nói đến nhưng lại được tái hiện một cách chân thực và rõ ràng. Qua đó, tác phẩm không chỉ khích lệ thiếu nhi nuôi dưỡng ước mơ lớn mà còn dạy các em biết sống có trách nhiệm với đất nước từ khi còn nhỏ.

Với đề tài lịch sử, Nguyễn Huy Tưởng “muốn viết những cái gì của dân tộc, cho dân tộc, để muôn đời sau còn nhớ” – chính khát khao mãnh liệt đó, nhà văn tài hoa thực sự đã thành công trong việc thắp sáng ở tâm hồn thiếu nhi tình yêu quê hương, niềm tự hào về truyền thống dân tộc. Có thể thấy, “Nếu không có Nguyễn Huy Tưởng thì văn học hiện đại Việt Nam, nhất là ở mảng lịch sử - truyền thống, sẽ vơi đi sự bề thế, vẻ kỳ vĩ, tráng lệ và chất bi thương hào hùng”. Và cái hay ở đề tài này, chính là Nguyễn Huy Tưởng đã khéo léo kết hợp lịch sử với nghệ thuật kể chuyện hấp dẫn, tạo nên những trang văn vừa giàu giá trị giáo dục vừa lôi cuốn bạn đọc nhỏ tuổi. Bởi vậy, những sáng tác lịch sử dành cho thiếu nhi của Nguyễn Huy Tưởng mãi là tài sản quý giá của văn học Việt Nam, là những bài học sống động, trong trẻo và bền vững cùng năm tháng.

Nhìn lại những trang văn của Nguyễn Huy Tưởng, ta mới thấy rất nhiều những tác phẩm của ông là truyện cổ viết lại, trong đó có: Con cóc là cậu ông giời – tiếp nối chủ đề thần thoại; An Dương Vương xây thành Ốc – tiếp nối chủ đề truyền thuyết; Tìm mẹ - tiếp nối chủ đề của truyện cổ tích... Sở dĩ nhiều tác phẩm của Nguyễn Huy Tưởng là truyện cổ viết lại bởi ông luôn khao khát đem lịch sử và truyền thống dân tộc đến gần với thiếu nhi. Truyện cổ tích, truyền thuyết vốn quen thuộc, dễ đi vào tâm hồn trẻ em, nhưng nếu giữ nguyên lời kể dân gian thì có phần rời rạc, khó tạo sự hấp dẫn. Nguyễn Huy Tưởng đã chọn cách viết lại, bằng ngòi bút hiện đại, giản dị, giàu hình tượng để câu chuyện trở nên mạch lạc, sinh động và gần gũi hơn. Qua đó, ông vừa giữ được cốt lõi tinh hoa của văn học dân gian, vừa thổi vào đó tinh thần mới, làm cho các nhân vật và sự kiện trở thành những bài học cụ thể, dễ tiếp nhận. Chính nhờ vậy, các truyện cổ viết lại của ông không chỉ có giá trị nghệ thuật mà còn có ý nghĩa giáo dục sâu sắc, giúp thiếu nhi thêm yêu lịch sử, yêu quê hương và nuôi dưỡng khát vọng sống tốt đẹp. Cái đặc sắc ở Nguyễn Huy Tưởng là ông không hoàn toàn bê nguyên xi những câu chuyện ông viết lại, mà kế thừa và sáng tạo để đem đến sức sống mới cho những câu chuyện quen thuộc. Ông kế thừa cốt truyện, nhân vật, chi tiết mang màu sắc kỳ ảo từ kho tàng truyền thuyết, cổ tích dân tộc, nhưng đồng thời sáng tạo trong cách kể chuyện hiện đại, trong sáng, mạch lạc và giàu cảm xúc. Ở Con cóc là cậu ông Giời, ông giữ nguyên cốt lõi truyện dân gian nhưng thêm thắt chi tiết miêu tả sinh động, làm nổi bật tinh thần dũng cảm, kiên trì của nhân vật. Với Lá cờ thêu sáu chữ vàng, từ sự kiện lịch sử có thật, nhà văn đã hư cấu thêm những chi tiết giàu kịch tính như hình ảnh Trần Quốc Toản bóp nát quả cam, qua đó khắc sâu chí khí và khát vọng tuổi trẻ. Nhờ sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa kế thừa và sáng tạo ấy, tác phẩm của ông vừa bảo tồn giá trị truyền thống vừa mở ra cách tiếp nhận mới mẻ, hấp dẫn đối với thiếu nhi.

3. Kết luận

Đọc những trang văn đầy tâm huyết mà Nguyễn Huy Tưởng dành tặng cho thiếu nhi, ta mới thấy ông thực sự là một cây bút xuất sắc, tài hoa của nền văn học Việt Nam. Những giá trị tốt đẹp trong các đề tài truyện viết cho thiếu nhi của Nguyễn Huy tưởng đều xuất phát từ một trái tim với nhân cách cao đẹp, để từ đó nhà văn gửi gắm biết bao những bài học đạo đức sâu sắc cho các em thiếu nhi nói riêng và cả thế hệ con người nói chung. Đặc biệt, khi người đọc bước vào thế giới truyện thiếu nhi của Nguyễn Huy Tưởng, việc lựa chọn chủ đề truyền thống về đề tài cổ tích và lịch sử, ông luôn mong muốn đưa tâm hồn non trẻ của các em thiếu nhi đạt tới những đỉnh cao đẹp trong tư tưởng, tình cảm. “Vì vậy mà trên những trang sách huyền ảo của nhà văn Nguyễn Huy Tưởng, các em gặp vô vàn trường hợp éo le trần đời mà trong ấy lồng lộng những tình cảm cao quí, những người có chí, có gan, dám nghĩ dám làm, đầy nghị lực, đầy tinh thần cách mạng, vừa anh hùng vừa bặt thiệp và cao thượng, lúc nào cũng tin tưởng và yêu đời”.